تحلیل روایت های کشتار بهائیان از ازلیان در ابتدای دعوت بهاءالله(1)

نویسنده: سیّد مقداد نبوی رضوی

کارشناس ارشد تاریخ اسلام از دانشگاه شهید بهشتی

 000000

 مقاله

با آشکارشدن دعوت رجعت حسینی و من‌یظهره‌اللهی میرزا حسینعلی بهاءالله، گروهی از بزرگان بابیان او را برنتافته و به مخالفت با او روی آوردند. در این میان، برخی از ایشان کشته شده و از صحنه‌ی کارزار ازلی ـ بهائی کنار گذاشته شدند. ازلیان آن قتل‌ها را به پای بهائیان گذاشته و دستور آن‌ها را نیز از سوی بهاءالله دانسته‌اند. برخی از آن قتل‌ها از سوی بهائیان پذیرفته شده، اما دخالت بهاءالله در آن‌ها همواره مورد انکار بهائیان بوده است. این مقاله بر آن است تا نگاهی تحلیلی به روایات دو گروه داشته و تا جای ممکن بتواند به نتیجه‌گیری نزدیک شود.

مخالفان ازلی برجسته‌ی میرزا حسینعلی بهاءالله

ادعای ازلیان ـ که میزان درستی آن باید سنجیده شود ـ آن است که نخستین پیروان بهاءالله اغلب از بابیان برجسته نبودند و بیشتر در میان طبقه‌ی ناآگاه آن طایفه جای داشتند. به‌عنوان نمونه، میرزا محمّدحسین متولی‌باشی قمی ـ که از مخالفان مهم بهاءالله بود و در ادامه شناسانده شده ـ در نوشته‌ای پیروان بهاءالله را جمعی «خیاط‌باشی» و «دلاک‌باشی» و «رنگرزباشی» و «نجارباشی» نامیده و نوشته: «کم أذکر لکم من المؤمنین بباشی باشی؟» (چه تعداد از این مؤمنان (به میرزا حسینعلی) را برای شما با ویژگی «باشی باشی» یاد کنم؟)(2) بدیعه مرآتی نوری نیز ـ که نوه‌ی برادر بهاءالله بود ـ تعدادی از بزرگان ازلی را یاد کرده و سپس به بهائیان طعن زده و نوشته که در برابر این بزرگان، «باشی‌ها مانند دلاک‌باشی و سقاباشی و صابونچی» به بهاءالله پیوستند.(3) در میان بابیان برجسته­ای که به مخالفت جدی با بهاءالله پرداختند، این کسان را می­توان نام برد:

حاج سیّد محمّد اصفهانی (د.۱۲۸۸ ق.)

این شخص در میان برجسته‌ترین بابیان در زمان رهبری صبح ازل جای داشت(4)و به روایت بهائیان، «اولین پناه ازلیّه» بود.(5)وی پیش از بروز دعوت جدید بهاءالله به‌شدت به وی بدبین بود(6) و پس از آشکار شدن دعوتش نیز در جرگه‌ی مخالفان بزرگ او قرار گرفت. این مخالفت تا آن‌جا بود که بهاءالله در آثار خود مدعی شد که وی سبب‌ساز مخالفت صبح ازل بوده است.(7) روایت ازلیان آن است که بهاءالله پیش از آشکارکردن دعوت خود ـ چون هنوز پایه­های کار را محکم نکرده بود ـ تا جایی که می‌توانست او را محترم می‌داشت. اما پس از محکم­کردن پایه‌های دعوت خویش، ناراحتی درونی خود را از او آشکار کرد.(8) حاج سیّد محمّد اصفهانی در آثار رهبران بهائی با عنوان‌هایی چون «سامری»،(9)«خبیث»،(10)«لئیم»(11)و… یاد شده و جایگاهش در «أسفل الجحیم» دانسته شده است.(12)او رساله‌ای نیز در رد دعوت بهاءالله نگاشت.(13)

میرزا محمّدهادی قزوینی

این شخص به روایت بهائیان از هجده نفر پیروان نخستین باب (حروف حی) بود(14) و در زمان اقامت مخفی صبح ازل در بغداد از سوی او در میان شهداء بیان قرار داده شد(15) و سرپرستی بابیان قزوین را به عهده گرفت. به روایت ازلیان، بهاءالله پیش از محکم کردن پایه­های کار خویش، همواره احترام قزوینی را در نظر داشت(16) اما او چون از تکاپوهای مخفی بهاءالله تا اندازه‌ای آگاه شده بود، به وی بدبین بود و گاه اعتراض خویش را نشان می‌داد.(17) با این حال، بهاءالله وقتی دعوت خویش را آشکار کرد و با مخالفت قزوینی روبرو شد، با القاب سختی یادش کرد.(18)

ملا محمّدجعفر نراقی (د. ۱۲۸۶ ق.)

این شخص نیز یکی از برجسته‌ترین بابیان در زمان اقامت مخفی صبح ازل در بغداد بود و از سوی او، به عنوان شهید بیان در کاشان برگزیده شده بود.(19) نراقی از همان سال‌های نخستین اقامت صبح ازل در بغداد به بهاءالله بدبین شده و به او معترض بود. بهاءالله نیز تا جایی که می‌توانست احترام وی را نگاه می‌داشت تا با مخالفتش روبه رو نشود.(20) پس از آشکارشدن دعوت بهاءالله، نراقی با تمام توان به مخالفت با او پرداخت و کتابی با نام تذکرةالغافلین در رد دعوت او نگاشت.(21) بهاءالله نیز او را ـ چون لنگی محسوسی داشت ـ «اعرج» نامید.(22) ازلیان کتاب نراقی را یکی از مهم‌ترین آثار نگاشته­ شده‌ی خود در برابر بهاءالله یاد کرده‌اند.(23)

میرزا محمّدحسین متولی‌باشی قمی

این شخص ـ که پیش از این یاد شد ـ یکی از بزرگان بابیان بود که به‌روایت یکی از هم کیشانش مورد توجه باب قرار داشت.(24)  متولی‌باشی قمی از همان زمان تکاپوهای مخفی بهاءالله برای زمینه­چینی دعوت جدیدش در زمره‌ی مخالفان او بود (25) و این مخالفت را پس از آشکارشدن دعوت جدید نیز پی گرفت. میرزا موسی (برادر بهاءالله) نامه‌ای به وی نگاشت و به تعالیم بهاءالله دعوتش کرد. از او پاسخی به این نامه باقی مانده(26) که ازلیان آن را در شمار آثار اشخاص وفادار به صبح ازل در رد دعوت بهاءالله یاد کرده‌اند.(27)

ملا رجبعلی قهیر (د. ۱۲۸۶ . ق)

به روایت ازلیان، این شخص یکی از بابیان مورد توجه باب بود.(28) گذشته از آن، برادر همسر دوم او نیز به‌شمار می‌آمد.(29) همچنین، در زمان اقامت مخفی صبح ازل در بغداد در میان شهداء بیان قرار داده شد.(30)او پس از آشکار شدن دعوت جدید بهاءالله، نخستین کسی بود که کتابی در رد وی نگاشت.(31) نسخه­ای از آن کتاب ـ که به خط میرزا مصطفی کاتب (از فراهم آورندگان کتاب تنبیه النائمین) است ـ از سوی ادوارد براون «کتاب ملا رجبعلی قهیر» نام گرفته و در مجموعه‌ی اسناد او نگهداری می‌شود.(32)

ملا علی­ محمّد سراج (د . ۱۲۸۴ . ق)

این شخص نیز برادر همسر دوم باب بود و سپس از سوی صبح ازل در میان شهداء بیان قرار داده شد.(33) او نیز پس از آشکارشدن دعوت بهاءالله رساله­ای در ردش نگاشت.(34) مکتوبی طولانی از بهاءالله در پاسخ پرسش‌های وی نیز در دست است.(35)

میرزا هادی دولت­ آبادی (د. ۱۳۲۶ ق.)

این شخص در نسل پس از بابیان یادشده در بالا، بیش از همه مورد توجه صبح ازل قرار داشت و باید پس از درگذشت صبح ازل ریاست بابیان را در دست می‌گرفت، اما پیش از صبح ازل درگذشت.(36) یکی از آثار دولت آبادی کتابی با نام فصل الکلام است(37) که نسخه­ی اصلش را برای بهاءالله فرستاد.(38) او در این کتاب بر آن است تا تنها با بهره­گیری از کتاب بیان فارسی (اثر مشهور باب) نشان دهد بهاءالله موعود باب و صاحب دین پس از آیین او نمی‌تواند باشد. دولت­آبادی یکی از بابیانی بود که مورد غضب و نفرت زیاد بهاءالله قرار داشت و از سوی او با عنوان‌هایی چون «غافل»، «گِل­پار»، «جوهر ضلال» و … یاد می‌شد.(39)

گذشته از کسان یادشده، ازلیانی چون حاج شیخ هادی نجم­آبادی (د. ۱۳۲۰ ق.)، میرزا مصطفی کاتب (د. ۱۳۳۹ ق.)، حاج میرزا احمد کرمانی (د. ۱۳۱۴ ق.)، میرزا آقاخان کرمانی (د. ۱۳۱۴ ق.)، شیخ احمد روحی (د. ۱۳۱۴ ق.)، شیخ مهدی بحرالعلوم کرمانی (د. ۱۳۳۶ ق.)، عبدالخالق سه دهی اصفهانی و… نیز در سال­های بعد آثاری در رد بهاءالله نگاشتند.­

حاج شیخ هادی نجم­آبادی (از شهداء بیان) در کتاب تحریر العقلاء به نقد تفصیلی بهاءالله پرداخته است.(40) میرزا مصطفی کاتب دو رساله در این زمینه نگاشته است.(41) از حاج میرزا احمد کرمانی دو نوشته‌ی ردیه در پایان کتاب تنبیه النائمین جای داده شده است.(42) میرزا آقاخان کرمانی و شیخ احمد روحی در کتاب هشت بهشت با ادبیاتی سخت به نقد بهاءالله پرداخته‌اند.(43) عبدالخالق سه دهی اصفهانی وصیتنامه‌ی خود را به نقدی طولانی بر بهاءالله مبدل کرده است.(44) سیّد مهدی سرلتی هم ـ که پس از حاج میرزا هادی دولت آبادی بزرگ ازلیان اصفهان بود ـ مانند سه دهی است.(45)

روایت ازلیان از کشته شدن برخی بزرگان بابی توسط بهائیان

فهرست کشته شدگان ازلی به روایت ازلیان

در منابع ازلی از کشته­شدن جمعی از پیروان صبح ازل توسط بهائیان سخن گفته شده است. ازلیانی چون ملا محمّدجعفر نراقی (از بزرگ ترین شهداء بیان)،(46)عزیه‌خانم (خواهر بهاءالله)،(47) فاطمه‌خانم (همسر دوم باب)،(48)حاج میرزا هادی دولت­آبادی،(49)میرزا آقاخان کرمانی و شیخ احمد روحی(50)دستورهای کشتن را از جانب بهاءالله دانسته‌اند.

دولت­آبادی فهرستی از بابیان کشته­شده توسط بهائیان را بدین قرار آورده است: آقا ابوالقاسم کاشانی، میرزا محمّدرضا اصفهانی، ملا رجبعلی قهیر، ملا علی­محمّد سراج، حاج میرزا احمد کاشانی، میرزا بزرگ کرمانشاهی، سیّد اسماعیل زواره‌ای، سیّد علی عرب، حاج سیّد محمّد اصفهانی و آقاجان کج‌کلاه. وی سپس، ناصر عرب و محمّد مصطفی بغدادی را کشنده‌ی برخی از کسان یادشده دانسته و نوشته که آن‌دو با دستور بهاءالله به آن قتل­ها دست زدند.(51)روایت ازلیان آن است که برخی بهائیان می‌خواستند ملا محمّدجعفر نراقی (از شهداء بیان و مخالف سرسخت بهاءالله) و نیز پسرش، شیخ محمّدمهدی شریف کاشانی را بکشند اما موفق نشدند.(52)

ردیه نویسی: سبب کشته شدن

 ردیه نویسان ازلی (به روایت ازلیان)

در میان نام بردگان بالا، حاج سیّد محمّد اصفهانی، ملا رجبعلی قهیر، ملا علی­محمّد سراج و ملا محمّدجعفر نراقی بابیان برجسته‌ای بودند که به مقاومت جدی با بهاءالله پرداختند و رساله‌هایی در رد دعوت او نگاشتند. ازلیان کشته شدن سراج (۱۲۸۴ ق.) و قهیر (۱۲۸۶ ق.) را به­سبب نگاشتن آن رساله‌ها یاد کرده و نوشته‌اند که سراج اندکی پس از نگاشتن رساله‌ی خود کشته شد.(53) ایشان همچنین، ناصر عرب را ـ که در ادامه یاد شده ـ کشنده‌ی قهیر در کربلا یاد کرده و شخصی با نام عبدالکریم را کشنده­ی سراج در بغداد گفته­اند.(54) همان گونه که در ادامه آمده، اصل ارتکاب به قتل اشخاص توسط این دو مورد تأیید بهائیان نیز هست. به روایت ایشان، ناصر عرب قاتل حاج میرزا احمد کاشانی و عبدالکریم ـ به احتمال ـ از قاتلان حاج سیّد محمّد اصفهانی بود.

ملا محمّدجعفر نراقی کتاب تذکرة الغافلین را به سال ۱۲۸۴ ق. نگاشت؛(55) با این حال، روایت ازلیان آن است که پیش از آشکاری دعوت بهاءالله که نراقی در بغداد زمزمه‌های آن را می‌شنید و به ردش می‌پرداخت، برخی اتباع بهاءالله به کشتن او روی آوردند ولی بهاءالله جلوگیری کرد و با این حال، نراقی و شریف کاشانی تا زمان خروج بهاءالله از بغداد (پایان سال ۱۲۷۹ ق.) از اتباع او نگران بودند.(56)

روایت ازلیان از سبب کشته شدن

 دیگر مخالفان ازلی بهاءالله

به روایت حاج میرزا هادی دولت­آبادی، آقا ابوالقاسم کاشانی کسی بود که صبح ازل را از تکاپوهای مخفیانه‌ی بهاءالله بر ضدش آگاه کرد و در پی این آگاهی، صبح ازل به طرد بهاءالله روی آورد و او به کردستان رفت.(57) میرزا محمّدرضا اصفهانی دایی حاج سیّد محمّد اصفهانی (از شهداء بیان) بود(58) و در میان مخالفان بهاءالله از زمان پیش از دعوتش جای داشت.(59)  همسر دوم باب، کشته­شدن او را به سبب دشمنی بهاءالله با حاج سیّد محمّد (خواهرزاده­اش) یاد کرده و او را نخستین بابی کشته شده در بغداد به­دست اتباع بهاءالله دانسته است.(60) آن گونه که دولت­آبادی نوشته، حاج میرزا احمد کاشانی پس از آشکار شدن دعوت جدید، در بغداد گروهی را از پیروی بهاءالله برگرداند و به همین دلیل کشته شد.(61) میرزا بزرگ کرمانشاهی نیز از مخالفان بهاءالله از زمان پیش از دعوتش بود.(62)دولت­آبادی قتل او را به­سبب بدگویی­اش از بهاءالله یاد کرده است.(63) او همچنین، مدعی است سیّد اسماعیل زواره­ای را اتباع بهاءالله کشتند و بعد چنان وانمود کردند که او ـ چون نتوانسته بود عظمت امر بهاءالله را تحمل کند ـ خودکشی کرد.(64)آقاجان کج‌کلاه نیز ـ همان­گونه که خواهد آمد ـ از همراهان حاج سیّد محمّد اصفهانی بود که به سال ۱۲۸۸ ق. در عکا کشته شد.

روایت بهائیان از کشته­شدن بابیان توسط اتباع بهاءالله

کشته­شدن برخی از این کسان، گذشته از آثار ازلیان، در مکتوبات بهائیان نیز آمده است. ایشان بدین قرارند:

حاج سیّد محمّد اصفهانی و سه ازلی دیگر

زمانی که بهاءالله در ادرنه دعوت خود را به طور کامل آشکار کرد (اواخر سال ۱۲۸۳ ق.)،(65)حاج سیّد محمّد اصفهانی ـ که پیشتر به­عنوان یکی از شهداء بیان یاد شد ـ اصلی­ترین مددکار صبح ازل بود.(66) حدود دوسال بعد، هنگام تبعید بهاءالله و گروهی از پیروانش به عکا، با دستور حکومت عثمانی، او و سه تن از ازلیان (آقاجان بیگ کج کلاه، میرزا رضاقلی و برادرش، میرزا نصرالله تفرشی) نیز با ایشان همراه شدند. روایت ازلیان آن است که یکی از آن چهارنفر (میرزا نصرالله) پیش از حرکت به عکا به دستور بهاءالله مسموم و کشته شد.(67) ایشان برآنند که در عکا گروهی از بهائیان و از جمله عباس افندی با دستور بهاءالله به منزل سه نفر دیگر رفته و همه را کشتند.(68) ادعای ازلیان آن است که یکی از همسران صبح ازل (بدرجهان خانم) ـ که خواهر آن دو برادر تفرشی بود ـ در زمان کشتن ایشان حضور داشته و قتل حاج سیّد محمّد اصفهانی توسط عباس افندی را گزارش کرده است.(69) (بهائیان به حضور بدرجهان خانم در آن زمان در عکا گواهی داده اند.)(70) همسر دوم باب ـ که به دستور صبح ازل در بغداد به ازدواج حاج سیّد محمّد درآمده بود ـ مدعی است که دشمنی بهاءالله با حاج سیّد محمّد به سبب ناکامی‌اش در ازدواج با وی آغاز شد.(71)

بهائیان کشته شدن این سه نفر به دست پیروان بهاءالله را پذیرفته­اند با این تفاوت که عباس افندی را در میان ایشان یاد نکرده و نیز آن را برخلاف نظر بهاءالله دانسته‌اند. روایت ایشان آن است که چون حاج سیّد محمّد و همراهانش به آزار بهائیان عکا می‌پرداختند، صبر گروهی از بهائیان تمام شد و به کشتن ایشان اقدام کردند. به روایت اسدالله فاضل مازندرانی (نویسنده‌ی برجسته‌ی بهائی)، آن ازلیان ـ که در دشمنی با بهاءالله هیچ وسیله­ای را فروگذار نکرده بودند ـ به سال ۱۲۸۸ ق. در عکا «به قهر الهی دچار و به­دست هفت­ تن [از بهائیان] بدین اسامی: محمّدعلی سلمانی اصفهانی، عبدالکریم خرّاط اصفهانی، آقا احمد کاشی و دو پسرش، حسن و حسین و نیز آقا حسین آشچی کاشی و محمّدجعفر یزدی هلاک شدند.»(72) (پیش از این گذشت که به ادعای ازلیان، عبدالکریم ـ که به احتمال همین شخص است ـ در گذشته ملا علی‌محمّد سراج را کشته بود.)

سیّد مهدی دهجی ـ که در زمان حیات بهاءالله از بزرگان بهائیان بود ـ نوشته که آن ازلیان دروغ‌ها و جسارت‌هایی از قول بهاءالله نسبت به رسولان الهی منتشر می‌کردند. برخی بهائیان به کشتن آنها مصمم شدند اما بهاءالله ایشان را مانع شد. با این حال، گروهی از ایشان به دستور بهاءالله عمل نکرده و آنان را کشتند.(73) پس از کشته­شدن ایشان، حکومت عکا گذشته از آن هفت نفر، اغلب اتباع بهاءالله را دستگیر کرد. بهاءالله و عباس افندی نیز سه شب را در زندان سر (74) اما مدتی بعد همگی آزاد شدند و در نتیجه، «هر خار و خسی در عکا از جلوی پای احباء برچیده و موانع و عوانق حاضره مرتفع گردید.»(75)

حاج میرزا احمد کاشانی

حاج میرزا احمد کاشانی برادر یکی از بابیان معروف به­نام حاج میرزا جانی کاشانی ـ که برخی او را نویسنده‌ی نخستین تاریخ بابی (نقطة الکاف)(76) بود.(77) بهائیان او را از مخالفان بهاءالله از زمان پیش از آشکاری دعوت جدید یاد کرده‌اند.(78) به روایت ازلیان، زمانی که بهاءالله در ادرنه دعوت جدید خود را به طور کامل آشکار کرد، حاج میرزا احمد از سوی صبح ازل مأمور شد تا به بغداد بازگشته و بابیان را از گرویدن به بهاءالله مانع شود.(79) پیش از این گذشت که وی توانست برخی را از پیروی بهاءالله بازگرداند. در میان ازلیان، شیخ محمّدمهدی شریف کاشانی ـ که اندک زمانی پیش از کشته­شدن حاج میرزا احمد همراه او بود ـ چگونگی قتلش را به تفصیل نوشته و قاتل او را یکی از پیروان بهاءالله به نام ناصر عرب یاد کرده است. او نوشته که ناصر پیش از آن نیز چندتن را کشته بود.(80)(دانسته شد که ازلیان مدعی بودند که ناصر عرب ملا رجبعلی قهیر را نیز کشت.) فاضل مازندرانی همین روایت را به­اختصار آورده و از کشته­شدن حاج میرزا احمد با گلوله­ی «ناصر، جوان شجاع بغدادی» سخن گفته است. البته، وی کار کسانی چون ناصر را خودسرانه و بدون اذن بهاءالله یاد کرده است.(81)

سیّد علی عرب

سیّد علی عرب از مدعیانی بود که پس از مرگ باب خود را صاحب مقام می­دانست. به نظر می‌رسد که وی در زمان دعوت جدید بهاءالله در میان طرفداران صبح ازل جای داشته است. این از آن روست که به نوشته‌ی بهائیان، او آن زمان در تبریز «ادعای مقام ولایت و درجات معنویه و تصرفات باطنیه و کرامات و خوارق عادات و عمل اکسیر و قوه‌ی تسخیر ارواح نموده، جمعی را بفریفت» اما «ترویج بابیت و توهین بهائیت» می­کرد. سه تن از مبلغان بهائی با او روبه ‎رو شده و پس از بحث و گفتگو، از او خواستند تا به مباهله با ایشان تن در دهد. او نیز پذیرفت و آن مباهله صورت گرفت. به روایت بهائیان، «در نیمه­شب دوم مباهله، سیّد در خانه­اش… در بستر خویش به دست انتقام مخنوق و هلاک شد.» دوستداران او آن سه بهائی را قاتل دانسته و به حکومت تبریز شکایت بردند. این جریان در نهایت به کشته­شدن آن سه بهائی انجامید. یکی از آن سه تن میرزا مصطفی نراقی بود(82) که در میان نخستین داعیان بهاءالله جای داشت.(83)

با این حال، یکی از بهائیان برجسته، چگونگی قتل عرب را این گونه نوشته: «در بین صحبت، نسبت به جمال مبارک، سیّد علی عرب بد می‌گوید؛ این سه نفر [از جمله میرزا مصطفی نراقی] پا شده، شال او را باز می‌کنند، به گردنش انداخته، خفه کرده، می‌روند.»(84)مدتی پس از کشته شدن «میرزا مصطفی شهید نراقی»، میرزا آقاجان کاشانی (خادم الله: کاتب وحی بهاءالله) به دستور بهاءالله با همسر وی ازدواج کرد.(85)

ازلیان، سیّد علی عرب را از نخستین پیروان باب یاد کرده و نوشته‌اند که به­دست «بلاعمه» (بهائیان) کشته شد.(86)ایشان همچنین، میرزا مصطفی نراقی و یکی دیگر از بهائیان را قاتل او دانسته‌اند.(87) به روایت ایشان، پس از کشته شدن عرب، صبح ازل برایش زیارت‌نامه‌ای نوشت و مقامش را بسیار ستود.(88)

ارتکاب به خشونت و قتل توسط اتباع بهاءالله در بغداد، و واکنش او

در کتاب تنبیه النائمین ـ که کاری گروهی از سوی ازلیان است ـ درباره‌ی به تنگ آمدن «قاطبه‌ی اهالیِ» بغداد و «کلیه‌ی ولات دولت روم» از «شرارت و جهالت» برخی اتباع بهاءالله ـ که «غولان آدم کش» و «خون خواران انسان کش» یاد شده اند ـ سخن به میان آمده است.(89) همچنین، به مناسبت یادکرد قتل‌های برخی اتباع بهاءالله و منسوب کردن آن قتل‌ها به او، گفته شده که آن مریدان «بعضی را روز روشن در میان بازار حراج با خنجر و قمه پاره پاره کردند.»(90) ردپای درستی این دعوی را نیز در آثار بهائیان می‌توان یافت. در روایت ایشان، نمونه‌هایی از توهین و درشتی برخی اتباع بهاءالله در بغداد نسبت به دیگران و حتی کشتن ایشان، به سال‌های پیش از آشکاری دعوت جدید او، آمده است:

نمونه‌ی نخست آن است که یکی از «مشایخ اکراد شیعه» ـ که «عارف» اما «متعصب» بود و مورد وثوق و اطمینان کردها قرار داشت ـ «در غایت بغض و عناد به سب و لعن و دشمنام و تحریک اراذل» بر ضد بابیان می‌پرداخت. او یک­بار شخصی را برانگیخت تا هنگام عبور بهاءالله از مکانی عمومی به او توهین کند. بهاءالله نیز به یکی از بابیان دستور داد تا به تنبیه او بپردازد. آن بابی هم وی را «ضرب و تأدیب کامل کرد.»

خبر این واکنش به گوش آن کرد صاحب‌نفوذ رسید. او شخص بابی ضارب را نزد عموم عتاب کرد اما ضارب به او نیز حمله کرد و «به نوع اکمل ضرب و تنبیه نمود.» او هم داد و فریاد کنان ـ در حالی که از جسارت بابیان و جرأت پیدا کردن ایشان سخن می‌گفت ـ نزد بهاءالله رفت. بهاءالله به او گفت که افرادی را می­فرستد تا واقعه را بسنجند و سپس خود به تنبیه مقصر خواهد پرداخت.

شخص مضروب که از تصمیم استقلالی بهاءالله در تنبیه و عدم مراجعه‌ی او به کنسولگری ایران ناراحت شده و آن را علامتی بر جسارت او می‌دانست، به کنسولگری رفت و شکایت کرد. از طرف کنسولگری کسی به خانه‌ی بهاءالله آمد و موضوع را از چندتن از بابیان پرسید. ایشان نیز به او گفتند: «اگر متجاسرین ترک سوء ادب و بدگویی ننمایند، در سر جسر ـ که محل عبور عامه است ـ به جزای‌شان خواهند رسید تا موجب تنبیه دیگران شود!»

کنسولگری شخص صاحب­نفوذ و نیز ضارب را دستگیر و زندانی کرد، اما بهاءالله ایشان را رها ساخت.(91) این رویداد ذیل واقعات سال ۱۲۷۳ ق. (ده سال پیش از آشکاری کامل دعوت بهاءالله) ثبت شده و «آغاز هیجان و فتن در بغداد» نام گرفته است.(92)

نمونه­ی دوم، ناصر عرب است که در روایات ازلیان و بهائیان به عنوان کشنده‌ی حاج میرزا احمد کاشانی یاد شده و در روایات ازلیان کشنده‌ی ملا رجبعلی قهیر و بسیاری دیگر از مقتولان ازلی نیز گفته شده است. پیش از این گذشت که شریف کاشانی در شرح چگونگی کشته ­شدن حاج میرزا احمد نوشته بود که ناصر عرب پیش از آن نیز کسانی را کشته بود. نمودی از درستی سخن او را در روایت بهائیان می‌توان دید. گفتار ایشان آن است که یکی از نزدیکان برجسته‌ی بهاءالله به «ناصر (جوان دلیر عرب)» دستور داد تا یکی از خدمت کاران بهاءالله را ـ که زمانی می‌خواست او را بکشد ـ از بغداد بیرون کند. ناصر در بازار او و یکی از همراهانش را یافت و «به شدّت غیرت» یکی از آن دو را شمشیر زد و دیگری را با طپانچه کشت! پس از آن، به منزلی نزدیک خانه‌ی بهاءالله رفت و شمشیرش را شست و سپس به طبقه­ی بالای آن خانه رفت و «به تناول خرما و صرف قلیان» مشغول شد. بهاءالله هم به مؤاخذه‌ی ناصر نپرداخت. این رویداد، ذیل واقعات سال ۱۲۷۴ ق. (نه­سال پیش از آشکاری کامل دعوت بهاءالله) آورده شده است.(93)

نمونه‌ی سوم، ضرب یکی از شیخیان با قمه توسط یکی از اتباع بهاءالله است. آن شخص شیخی که پیش‌تر مورد تبلیغ ضارب قرار گرفته بود، نزد عموم به بی‌ادبی و بی‌احترامی می‌پرداخت. البته باید گفت که بهاءالله به مؤاخذه‌ی ضارب پرداخت. این رویداد ذیل واقعات سال ۱۲۷۵ ق. (هشت سال پیش از آشکاری کامل دعوت بهاءالله) آورده شده است.(94)

نمونه‌ی چهارم آن است که یکی از بابیان به یکی از زائران کربلا «سخنان نامناسبی» گفت. بهاءالله از کار او ناراحت شد و دستور داد تا بابیان پراکنده شوند. لذا گروهی از ایشان بغداد را ترک کردند. این رویداد ذیل واقعات سال ۱۲۷۵ ق. (هشت سال پیش از آشکاری کامل دعوت بهاءالله) آورده شده است(95)

نمونه‌ی پنجم آن است که کنسولگری ایران در بغداد یکی از کاسبان بابی را به جرم ناسزاگویی به خریدارش ـ که شاهزاده خانمی ایرانی بود ـ دستگیر کرد. بهاءالله به بابیان دستور داد تا دکان‌های خود را باز نکنند. سپس به کنسول ایران پیغام داد که اگر او را آزاد نکند، آنچه بر سرش آید خود سبب شده است!

کنسول چنان وحشت کرد که از بغداد به کاظمین رفت و اختیار را به شخصی دیگر داد و او نیز بابی زندانی را آزاد کرد. پس از این واقعه، کنسول به تهران نوشت که کار بابیان به­ جایی رسیده که یک مجرم را نمی‌تواند نگاه دارد. بعد از آن بود که حکم عزلش از تهران رسید. این رویداد ضمن واقعات سال ۱۲۷۹ ق. (سال آغاز آشکار اما محدود دعوت جدید بهاءالله و چهارسال پیش از آشکاری کامل دعوت او) آورده شده است.(96)

بنابراین، دانسته می‌شود که ارتکاب به خشونت و حتی قتل و کشتن در میان اتباع بهاءالله از همان زمان اقامت در بغداد دیده می‌شده و گاه با حمایت او نیز همراه بوده است.

دخالت بهاءالله در کشتن بزرگان بابی

شرحی که فاضل مازندرانی از کشته ­شدن حاج سیّد محمّد اصفهانی و دو ازلی دیگر عکا آورده، چنین می‌نمایاند که پس از دچار شدن «آن سه نفر مُعرض» به «قهر و عذاب الهی»، بهاءالله گفت: «اعمال آنها به مقامی رسیده بود که هوا و تراب آنها را به امر رب الارباب اخذ نمود و دست انتقام حق آنها را هلاک کرد.»(97)بهاءالله همچنین، در لوحی خطاب به سیّد مهدی دهجی چنین گفت:

…إنا نهینا الکل عن سفک الدماء. بذلک یشهد کل الألواح و کنت من العالِمین. قد بلغت الشقاوة إلی مقام نطق بغتةً قلم الأعلی بأعلی النداء بین الأرض و السماء بعد الذی سدّت علی وجهه أبواب اللقاء: «قد طالت الأعناق بالنفاق! بیّن أسیاف انتقامک یا مهلک العالمین!» فلما نزلت الآیات، اضطرب الأشیاء؛ لذا اخترنا زمام القهر بسلطان من عندنا و لکن رشح ما رشح و ظهر ما ظهر؛ قل لک الحمد یا من قبضة قدرتک زمام العالمین!

جمیع ناس را از این گونه امورات نهی نمودیم. به قسمی نار شقاوت مشتعل که وارد شد آنچه وارد شد. در سنین معدودات، آن نفوس خبیثه را تحت رداء حفظ محفوظ داشتیم و مع­ذلک، آرام نگرفته و در هر یوم ناری و فتنه­ای ظاهر. امر به مقامی رسید که از کل عزلت گرفته و ابواب معاشرت را سد نمودیم. قد أخذتهم زبانیة القهر و جعلهم عبرة للعالمین. مارحم الرحمن تراب قبورهم! و این امر بغتةً واقع شده، اگر تفصیل را استماع نمائید، شهادت می‌دهید که دست قدرت حق اخذ نموده، دخلی به احدی نداشته و ندارد….(98)

بهاءالله در بخش عربی گفتار بالا بر آن است که دستور او عدم خونریزی است اما شقاوت آن ازلیان به اندازه‌ای بود که «قلم اعلی» پس از آن که هرگونه ملاقات با خود را ممنوع کرده بود، ناگهان با ندایی بلند بانگ برآورد که «نفاق به بالاترین درجه‌ی خود رسیده است؛ پس ای نابودکننده‌ی جهانیان! شمشیر انتقام خود را آشکار کن!» با این ندا بود که بهاءالله «زمام قهر» را با «سلطانی که نزد او بود» به دست گرفت ولی ظاهر شد آنچه ظاهر شد.

وی در قسمت فارسی گفتار خود، مضمون بخش عربی را تکرار کرده اما از ممنوع  کردن ملاقات با خود و نه قلم اعلی سخن گفته است. سپس نوشته که آتش قهر آن کسان را فرا گرفت و عبرتی بر جهانیان قرارشان داد. در پایان نیز گفته که «دست قدرت حق» آنان را کشت نه کسی دیگر!

بهاءالله بعدها در گفتاری خطاب به صبح ازل چنین آورد که خداوند از حاج سیّد محمّد اصفهانی انتقام گرفت و او را کشت.(99) عباس افندی (عبدالبهاء) درباره‌ی یکی دیگر از آن ازلیان کشته ­شده در عکا گفته که او جمعی را برانگیخته بود تا بهاءالله را بکشند اما هنگامی که «به غایت درجه‌ی جسارت رسیدند، خدا آنها را با شش­تن به قتل آورد.»(100)

گفتار نخست بهاءالله ـ که دارای دو بخش عربی و فارسی است ـ برای تحلیل این بخش کارگشاست. او در هردو بخش از نادرستی خونریزی سخن گفته و همچنین، افزایش بسیار زیاد نفاق آن ازلیان را یاد کرده است. در بخش عربی از عزلت «قلم اعلی» و در بخش فارسی از عزلت خود سخن گفته است. در بخش عربی از ندای بلند «قلم اعلی» برای نابودی ایشان یاد کرده و نوشته که خود «زمام قهر» را برگزید ولی ظاهر شد آنچه ظاهر شد؛ و در بخش فارسی نیز از فروزش آتش قهر بر ایشان و کشته­ شدن‌شان به «دست قدرت حق» سخن گفته نه کس دیگر!

باید دانست که در ادبیات بهاءالله و پیروانش «قلم اعلی» به گفتارها و نوشته­های او ـ که وحی آسمانی است ـ گفته می­شود. به عنوان نمونه، بهاءالله در یکی از آثار خود نوشته: «لعمر اللّه، اگر معدودی به آنچه حق اراده نموده عمل مي‌نمودند، هر آينه انوار آثار قلم اعلی عالم را احاطه مي‌نمود.»(101)  در ادامه نیز خداوند را چنین خطاب کرده: «إلهی إلهی! أيّد عبادک علی الرجوع إليک و المشاهدة فی آثار قلمک الأعلی بعينک.»(102)همچنین، پیغام‌های انذاری خود به حاج میرزا هادی دولت آبادی را «نصایح قلم اعلی» خوانده است: «هادی دولت آبادی را به نصايح مشفقانه و مواعظ حکيمانه نصيحت نموديم که شايد از شمال وهم به يمين يقين توجه کند و از موهوم به شطر قيّوم اقبال نمايد و به انوار حضرت معلوم فائز شود؛ نصايح قلم اعلی در صخره‌ی صمّا اثر ننمود و ثمری ظاهر نه.»(103) بهائیان نیز مجموعه‌ای از آثار بهاءالله را تحت عنوان کلی «آثار قلم اعلی» به چاپ رساندند. پیش از این نیز دیده شد که به روایت ایشان، لوح بهاءالله در پاسخ به ملا علی محمّد سراج «از قلم اعلی نازل گشت.»(104)

با این ترتیب، باید گفت که بهاءالله از دستور خود برای کشتن این کسان سخن گفته اما به نهی از قتل نیز پرداخته و نخواسته آشکار بنویسد. بر همین اساس است که سخنان دیگر او و نیز گفتار پسرش، عباس افندی (عبدالبهاء)، درباره­ی کشته­شدن آن ازلیان به دست خداوند نیز بر همین مسیر باید معنی شود.

در این میان، به سخن نویسندگان بهائی نیز باید توجه داشت. پیش از این گذشت که فاضل مازندرانی در شرح قتل ازلیان عکا نوشت که ایشان «به قهر الهی دچار» و به دست چندتن از بهائیان کشته شدند(105)وی در بیان قتل حاج میرزا احمد کاشانی، هرچند از عدم دخالت بهاءالله سخن گفته، اما قاتل را «جوان شجاع» یاد کرده است.(106) با توجه به آنچه از گفتار بهاءالله آمد، سخن این نویسنده‌ی برجسته‌ی بهائی نیز باید بر همان مسیر معنی شود.

در این میان، باید دانست که بهاءالله در سال‌های بعد نیز به آن دستور خود یا مانند آن ـ که از «قلم اعلی نازل شد» ـ پرداخته اما «ظاهرش» را «مخالف امر جدید» دانسته است:

اگرچه در اول ايام از قلم اعلی نازل شد آنچه که ظاهرش مخالف امر جديد الهی است، از جمله امثال اين فقرات نازل: «قد طالت الأعناق بالنفاق! أين أسياف قدرتک يا قهّار العالمين؟»، و لکن مقصود از آن نزاع و فساد نبوده، بلکه مقصود اظهار مراتب ظلم ظالمين بوده و شقاوت مشرکين تا کل بدانند که ظلم فراعنهی ارض به مقامی رسيده که از قلم اعلی امثال اين آيه نازل!

و حال، وصيت مي‌نمائيم عباد الله را که از بعد به بعضی بيانات تمسک ننمايند و سبب ضر عباد نشوند! نصرت در اين ظهور اعظم منحصر است به حکمت و بيان جند الله. اعمال طيبه‌ی طاهره و اخلاق مقدسه مرضيه بوده و هست و سردار اين جنود تقوی الله. مکرر اين بيان در صحف و کتب و الواح نازل: خذوا يا قوم ما اُمرتم به من لدی الله المهيمن القيّوم! إنّه يأمرکم بما يحفظکم و ينفعکم إنه هو الفضال الکریم.(107)

 نتیجه­ گیری

میرزا حسینعلی بهاءالله به مدت ده سال در بغداد نقش واسطه میان بابیان و رهبر مخفی­شده‌شان، میرزا یحیی صبح ازل، را بر عهده داشت. وی در تمام این مدت به تکاپوهای مخفیانه‌ای برای نشر دعوت جدید خود به ­عنوان موعود باب و صاحب دین بعد از آیین او می‌پرداخت اما در ظاهر مطیع تام و تمام صبح ازل بود. پس از آن که او دعوت جدید خویش را آشکار کرد، برخی از بزرگان بابی به مخالفت پرداختند. در این میان، بعضی از ایشان توسط هواداران بهاءالله کشته شدند. به روایت ازلیان و بهائیان، آزار مخالفان و حتی کشتن ایشان در میان اتباع بهاءالله سابقه داشت. در این میان، طرفداران صبح ازل قتل­ مخالفان بهاءالله را به دستور او دانسته‌اند اما بهائیان در آثار خود با این موضوع مخالفند. در گام نخست، با توجه به نقل‌هایی که هم ازلیان و هم بهائیان درباره‌ی کشته­شدن برخی از بزرگان ازلی آورده‌اند، با احتمالی قریب به یقین باید پذیرفت که قتل دیگر بزرگان ازلی مخالف بهاءالله ـ که تنها توسط ازلیان گزارش شده ـ نیز کار بهائیان بوده است. در گام دوم، با تحلیل گفتار بهاءالله ـ که در واقع تنها فاصله ای بسیار اندک از صراحت و آشکارگویی دارد ـ باید پذیرفت که او به‌واقع به کشتن ازلیان عکا دستور داده بود. بر همین اساس است که احتمال کشته شدن دیگر ازلیان به دستور او نیز قابل طرح است.

پی‌نوشت‌ها

۱- این مقاله پیشتر به عنوان پیوست چهارم کتاب تنبیه النائمین (نوشته‌ی عزیه خانم نوری و همکاران) ـکه با کوشش نگارنده، از سوی نشر نگاه معاصر در سال ۱۳۹۴ ش. به چاپ رسیدـ آمده بود؛ با این حال، به سبب اهمیت تاریخی موضوع آن در این شماره از فصلنامه‌ی بهائی شناسی نیز با اندکی تغییر آورده می‌شود.

۲- میرزا محمّدحسین متولی¬باشی قمی، جواب جناب متولی¬باشی قمی به آمیرزا موسی، ص ۷٫

۳-بدیعه مرآتی نوری، وقایع راستین تاکر نور، ص ۵۸٫

۴- ملا محمدجعفر نراقی، تذکرة الغافلین، ص ۲۴٫

۵- [نویسنده ای ناشناخته]، تاریخ امر، ص ۱۱۵٫

۶- اسدالله فاضل مازندرانی، تاریخ ظهور الحق، ج ۴، ص ۱۸۱٫

۷- اسدالله فاضل مازندرانی، اسرار الآثار خصوصی، ج ۱، ص ۱۵۱٫

۸- میرزا مصطفی کاتب، جواب لوح جناب عباس افندی، نسخه‌ی مجموعه‌ی ویلیام میلر، صص ۴۸ و ۴۹٫

۹- گفتار میرزا حسینعلی بهاءالله مندرج در: اسدالله فاضل مازندرانی، اسرار الآثار خصوصی، ج ۴، صص ۱۰۰ و ۱۰۱٫

۱۰- گفتار میرزا حسینعلی بهاءالله مندرج در: عبدالحمید اشراق خاوری، مائده¬ی آسمانی، ج ۸، ص ۱۵۰٫

۱۱- شوقی ربانی، توقیعات مبارکه (لوح قرن احباء شرق)، ص ۶۱٫

۱۲-گفتار میرزا حسینعلی بهاءالله مندرج در: عبدالحمید اشراق خاوری، مائده¬ی آسمانی، ج ۸، ص ۱۵۰٫

۱۳- نسخه ای از این رساله با شماره¬ی ۲۴۲ در مجموعه‌ی ویلیام میلر در کتابخانه‌ی دانشگاه پرینستون نگهداری می¬شود.

۱۴- اسدالله فاضل مازندرانی، تاریخ ظهور الحق، ج ۳، صص ۳۰۴ تا ۳۰۶٫

۱۵- اسدالله فاضل مازندرانی، اسرار الآثار خصوصی، ج ۵، صص ۲۵۱ و ۳۱۲٫

۱۶- حاج میرزا هادی دولت¬آبادی، فصل الکلام، ص ۴۸٫

۱۷- اسدالله فاضل مازندرانی، اسرار الآثار خصوصی، ج ۵، صص ۲۵۱ و ۳۱۲٫

۱۸- پیشین ج ۵، ص ۲۵۲٫

۱۹- سیّد مهدی دهجی، رساله، ص ۶۱٫

۲۰- اسدالله فاضل مازندرانی، اسرار الآثار خصوصی، ج ۵، صص ۳۱۲ تا ۳۴۴٫

۲۱- نسخه‌ای از این کتاب ـ که در این پژوهش نیز مورد استناد قرار گرفته ـ با شماره¬ی F.63(9) در مجموعهی ادوارد براون در کتابخانه¬ی دانشگاه کیمبریج نگهداری می¬شود.

۲۲- اسدالله فاضل مازندرانی، اسرار الآثار خصوصی، ج ۱، ص ۱۵۰٫

۲۳- ناصر دولت آبادی]، مقدمهی نسخهی چاپی تنبیه النائمین، ص ۳٫

۲۴- ملا محمّدجعفر نراقی، تذکرة الغافلین، ص ۲۴٫

۲۵- اسدالله فاضل مازندرانی، تاریخ ظهور الحق، ج ۴، ص ۱۸۱٫

۲۶- نسخه‌ای از این نوشته ـ که در پژوهش حاضر نیز مورد استناد قرار گرفته ـ  ضمن کتابچه¬ی F.25 در مجموعهی ادوارد براون در کتابخانهی دانشگاه کیمبریج نگهداری می¬شود.

۲۷- ناصر دولت آبادی]، مقدمهی نسخهی چاپی تنبیه النائمین، ص ۴٫

۲۸- ملا محمّدجعفر نراقی، تذکرة الغافلین، ص ۲۴٫

۲۹- اسدالله فاضل مازندرانی، اسرار الآثار خصوصی، ج ۴، ص ۷٫

۳۰- اسدالله فاضل مازندرانی، تاریخ ظهور الحق، ج ۴، ص ۱۵۴٫

۳۱- میرزا ابوالفضل گلپایگانی و سیّد مهدی گلپایگانی، کشف الغطاء عن حیل الأعداء، ص ۲۶۶٫

۳۲- نسخه‌ای خطی از این رساله با شماره‌ی F.24(9) در مجموعه‌ی ادوارد براون در کتابخانه‌ی دانشگاه کیمبریج نگهداری می‌شود.

۳۳- اسدالله فاضل مازندرانی، تاریخ ظهور الحق، ج ۴، ص ۱۵۴٫

۳۴- نسخه‌ای عکسی از این رساله با خط محمّدصادق ابراهیمی (از شهداء بیان) در دست است و در این پژوهش با عنوان کتاب سراج مورد استفاده قرار گرفته است.

۳۵- این رساله با شماره‌ی ۷۶ در میان نسخه‌های چاپ عکسی آرشیو ملی بهائی ایران (INBA) قرار داده شده است. معرفی این رساله چنین است: «علی محمّد معروف به سراج الذاکرین ـ که برادر حرم ثانی حضرت نقطه‌ی اولی جل ذکره الأعلی بود ـ عریضه‌ای به ساحت اقدس جمال قدم ـ جل جلاله ـ معروض داشته و این لوح در جواب اسئله‌ی او از قلم اعلی نازل گشته است.»

۳۶- اسدالله فاضل مازندرانی، تاریخ ظهور الحق، بخش نخست، ج ۸، ص ۵۰۶٫

۳۷- محمّد قزوینی، یادداشت‌های قزوینی، ج ۸، صص ۲۵۹ و ۲۶۰٫

۳۸-  ناصر دولت آبادی]، مقدمه‌ی نسخه‌ی چاپی تنبیه النائمین، ص ۴٫

۳۹- برای آگاهی بیشتر درباره¬ی حاج میرزا هادی دولت¬آبادی، نک.: سیّد مقداد نبوی رضوی، دولت¬آبادی، هادی.

۴۰-  نک.: سیّد مقداد نبوی رضوی، رویکرد اعتقادی حاج شیخ هادی نجم¬آبادی در پاسخ به بهائیان.

۴۱- سیّد مقداد نبوی رضوی، دیباچه ای بر تنبیه النائمین، صص ۷۶ و ۷۷٫

۴۲- پیشین، صص ۶۸ تا ۷۴٫

۴۳- میرزا آقاخان کرمانی و شیخ احمد روحی، هشت بهشت، صص ۳۱۲ تا ۳۳۰٫

۴۴- نسخه‌ای از این رساله با شماره¬ی ۲۳۰ در مجموعه‌ی ویلیام میلر در کتابخانه‌ی دانشگاه پرینستون نگهداری می‌شود.

۴۵- نک.: سیّد مهدی سرلتی، وصیتنامه، بیشتر صفحات.

۴۶- ملا محمّدجعفر نراقی، گلزار قدسی، صص ۱۲ تا ۱۹: بخش «تبری نامه از میرزا حسینعلی بهاء من کلام شهباز ازل جعفر ۳۵۳».

۴۷-عزیه خانم نوری و همکاران، تنبیه النائمین. صص ۱۷۲، ۲۱۳ و ۲۱۴٫

۴۸- رونوشت از زندگی¬نامه¬ی خودنوشت فاطمه ¬خانم، مندرج در: میرزا مصطفی کاتب، جواب لوح جناب عباس افندی، نسخه‌ی مجموعه‌ی ویلیام میلر، صص ۵۸ و ۵۹٫

۴۹- حاج میرزا هادی دولت¬آبادی، فصل الکلام، ص ۶۵٫

۵۰- میرزا آقاخان کرمانی و شیخ احمد روحی، هشت بهشت، ص ۳۰۴٫

۵۱- حاج میرزا هادی دولت¬آبادی، فصل الکلام، صص ۶۵ تا ۶۸٫

۵۲- شیخ محمّدمهدی شریف کاشانی، تاریخ جعفری، صص ۵۲ و ۵۴٫

۵۳- ناصر دولت آبادی]، مقدمه‌ی نسخه‌ی چاپی تنبیه النائمین، صص ۲ و ۳٫

۵۴- میرزا آقاخان کرمانی و شیخ احمد روحی، هشت بهشت، ص ۳۰۸٫

۵۵- ملا محمّدجعفر نراقی، تذکرة الغافلین، ص ۷۶٫

۵۶- شیخ محمدمهدی شریف کاشانی، تاریخ جعفری، صص ۴۸ تا ۵۰٫

۵۷- حاج میرزا هادی دولت¬آبادی، فصل الکلام، ص ۶۶٫

۵۸- پیشین، ص ۶۶٫

۵۹- میرزا آقاخان کرمانی و شیخ احمد روحی، هشت بهشت، ص ۳۰۴٫

۶۰-رونوشت از زندگی¬نامه¬ی خودنوشت فاطمه¬خانم، مندرج در: میرزا مصطفی کاتب، جواب لوح جناب عباس افندی، نسخهی مجموعهی ویلیام میلر، ص ۵۸٫

۶۱- حاج میرزا هادی دولت¬آبادی، فصل الکلام، ص ۶۷٫

۶۲- میرزا آقاخان کرمانی و شیخ احمد روحی، هشت بهشت، ص ۳۰۴٫

۶۳- حاج میرزا هادی دولت¬آبادی، فصل الکلام، ص ۶۷٫

۶۴- پیشین، ص ۶۷٫ روایت بهائیان درباره‌ی خودکشی سیّد اسماعیل زواره‌ای (به سال ۱۲۷۵ ق.) آن است که «از مشاهده‌ی احوال و آثار مبارکه، حالت عشق و جذبه به او دست داد» و عاقبت «به کنار دجله، عقب تکیه¬ی بکتاش رفته، در آن موقع که مردم ذهاب و ایاب می¬کردند، روی به بیت ابهی نشسته، حلقوم خویش را با تیغ برید و خون در داخل دجله ریخت …» (نک.: اسدالله فاضل مازندرانی، تاریخ ظهور الحق، ج ۴، صص ۱۹۱ و ۱۹۲)

۶۵- سیّد مهدی دهجی، رساله، ص ۳۶٫

۶۶- اسدالله فاضل مازندرانی، تاریخ ظهور الحق، ج ۵، ص ۵٫

۶۷- او، میرزا نصرالله تفرشی (برادر همسر صبح ازل) بود. (نک.: میرزا آقاخان کرمانی و شیخ احمد روحی، هشت بهشت، ص ۳۰۶)

۶۸- حاج میرزا هادی دولت¬آبادی، فصل الکلام، صص ۶۷ و ۶۸٫

۶۹- آن زن، بدرجهان خانم بود. (حاشیه بر ترجمه¬ی تاریخ باب از زبان روسی، ص ۱۱۷) او بعدها مادر همسران میرزا آقاخان کرمانی و شیخ احمد روحی شد. (نک.: عطیه روحی، شجره نامه‌ی نوادگان صبح ازل)

۷۰- اسدالله فاضل مازندرانی، تاریخ ظهور الحق، ج ۵، ص ۲۰۷٫

۷۱-رونوشت از زندگی نامه‌ی خودنوشت فاطمه خانم، مندرج در: میرزا مصطفی کاتب، جواب لوح جناب عباس افندی، نسخه‌ی مجموعه‌ی ویلیام میلر، ص ۵۸٫ به روایت بهائیان، این زن از ازلیان بود و مورد نفرت بهاءالله قرار داشت (اسدالله فاضل مازندرانی، اسرار الآثار خصوصی، ج ۳، صص ۲۳۴ و ۲۳۵) و در شمار حامیان بزرگ صبح ازل به¬شمار می‌رفت. (اسدالله فاضل مازندرانی، تاریخ ظهور الحق، ج ۵، ص ۴۹۵)

۷۲- اسدالله فاضل مازندرانی، تاریخ ظهور الحق، ج ۵، ص ۱۶۳٫

۷۳- سیّد مهدی دهجی، رساله، صص ۲۸۶ و ۲۸۷٫

۷۴- اسدالله فاضل مازندرانی، تاریخ ظهور الحق، ج ۵، صص ۱۶۳ تا ۱۶۷٫

۷۵- پیشین، ج ۵، صص ۲۰۴، ۲۰۶ و ۲۰۷٫

۷۶- به¬عنوان نمونه، نک.: حاجی میرزا جانی کاشانی، نقطة الکاف، مقدمه‌ی ادوارد براون، صص یب تا یو.

۷۷-اسدالله فاضل مازندرانی، اسرار الآثار خصوصی، ج ۵، ص ۱۰۶٫

۷۸-اسدالله فاضل مازندرانی، تاریخ ظهور الحق، ج ۴، ص ۱۸۱٫

۷۹- شیخ محمّدمهدی شریف کاشانی، تاریخ جعفری، ص ۶۱٫

۸۰- پیشین، ص ۶۱٫

۸۱- اسدالله فاضل مازندرانی، تاریخ ظهور الحق، ج ۵، ص ۹٫

۸۲- پیشین، ج ۵، صص ۱۰ تا ۱۶٫

۸۳- عباس افندی در رساله‌ای که درباره‌ی پیشگامان آیین بهائی نگاشته، میرزا مصطفی را «از جمله‌ی نفوس طیبه‌ی طاهره» و «از قدمای احباء الله» یاد کرده و خلاصه‌ای از کوشش‌های او در رواج تعالیم بهاءالله را آورده است. ([عباس عبدالبهاء]، تذکرة الوفاء فی ترجمة حیاة قدماء الأحباء، صص ۲۲۷ تا ۲۳۰)

۸۴- میرزا حیدرعلی اسکویی، تاریخ نفوس مهمه‌ای که در آذربایجان در یوم ظهور پیدا شده اند، ص ۳۱٫

۸۵- اسدالله فاضل مازندرانی، تاریخ ظهور الحق، ج ۶، ص ۶۵۰٫

۸۶- میرزا آقاخان کرمانی و شیخ احمد روحی، هشت بهشت، ص ۳۰۸٫

۸۷- پیشین، ص ۲۸۲٫

۸۸- حاج میرزا هادی دولت¬آبادی، فصل الکلام، ص ۶۷٫

۸۹- عزیه خانم نوری و همکاران، تنبیه النائمین. ص ۱۷۹٫

۹۰- پیشین، ص ۱۷۲٫

۹۱- اسدالله فاضل مازندرانی، تاریخ ظهور الحق، ج ۴، صص ۱۷۴ تا ۱۷۶٫

۹۲- پیشین، ص ۱۷۴٫

۹۳- پیشین، صص ۱۷۷ تا ۱۸۰٫

۹۴- پیشین، صص ۱۹۴ و ۱۹۵٫

۹۵- پیشین، ص ۱۹۵٫

۹۶- پیشین، صص ۲۴۶ و ۲۴۷٫

۹۷- پیشین، ج ۵، ص ۱۶۴، پاورقی.

۹۸- پیشین، ج ۵، ص ۱۶۸٫

۹۹- پیشین، ج ۱، ص ۱۵۱٫

۱۰۰- اسدالله فاضل مازندرانی، اسرار الآثار، ج ۴، صص ۱۷ و ۱۸٫

۱۰۱- میرزا حسینعلی بهاءالله، اقتدارات، ص ۱۱٫

۱۰۲- پیشین، ص ۱۲٫

۱۰۳- میرزا حسینعلی بهاءالله، اشراقات و چند لوح دیگر، ص ۷٫

۱۰۴- نک.: پانوشت شماره‌ی ۳۵٫

۱۰۵- اسدالله فاضل مازندرانی، تاریخ ظهور الحق، ج ۵، ص ۱۶۳٫

۱۰۶ -پیشین، ج ۵، ص ۹٫

۱۰۷- میرزا حسینعلی بهاءالله، اشراقات و چند لوح دیگر، صص ۱۵ و ۱۶٫